ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

تحلیل و واکاوی نقد جامعه شناسی لوسین گلدمن در نمادپردازی عناصر طبیعی شعر معاصر(مطالعۀ موردی: اشعار اخوان‌ثالث، احمد شاملو و فروغ فرخزاد)

صفحه (67 - 93)
محمدرضا مهدیزاده ، بهرام پروین گنابادی (نویسنده مسئول)، مریم محمدی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1402

چکیده

زمینه و هدف: تحلیل و ارزیابی جامعه شناختی آثار ادبی بویژه شعر معاصر از طریق دستیابی به پیشینۀ فکری و آگاهیهای ممکن و جهان‌نگری شاعر، ساختارهای گوناگون فکری جامعه ای را که هنرمند عضوی از آن محسوب میشود، بخوبی آشکار میسازد. نمادهای طبیعی که برگرفته از جهان پیرامون شاعر هستند، میتوانند در خوانشی جامعه شناختی، بازتاب دهندۀ جهان‌نگری شاعر باشند. این پژوهش بنا دارد با تحلیل و واکاوی شعر معاصر و نمادهای طبیعی در شعر مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو و فروغ فرخزاد بر اساس نظریّه جامعه شناسی لویس گلدمن به نظام فکری غالب در اندیشۀ این شاعران دست یابد.

روش پژوهش: جستار پیش‌رو در نگاه جامعه شناختی خویش از روش کتابخانه ای توصیفی ـ تحلیلی بهره گرفته و متن اشعار منتخب را در چارچوب نظریۀ نقد جامعه شناختی با مداقه در آثار و نوشته های لوسین گلدمن، بازخوانی نموده است.

یافته های پژوهش: لوسین گلدمن جامعه شناس معروف با تکیه بر نظریّه ساختارگرایی تکوینی خود به رمزگشایی و تحلیل جامعۀ منعکس شده در آثار ادبی میپردازد و بر این نکته تأکید دارد که آثار ادبی، جامعه را در درون خویش با تمامی زوایا و ابعاد پیدا و پنهان، خلق میکند. اخوان ثالث، شاملو و فرخزاد هر سه از شاعرانی هستند که میتوان ردپای توجّه جامعه شناختی به ابعاد گوناگون و زوایای مختلف زندگی، مشکلات، فضای سیاسی و فرهنگی جامعه را در اشعارشان دنبال کرد.

نتیجه گیری: نتایج این پژوهش نشان میدهد هر سه شاعر بویژه در دورۀ دوم شاعری خویش و از سالهای پس از کودتای 28 مرداد 1332 در برابر مقوله های اجتماعی عصر واکنش نشان داده و بمثابه یک کنشگر، فعّال سیاسی و منتقد اجتماعی توانسته اند تضادها، تباهیها، فقر، بیعدالتی، استبداد و... را با نمادگرایی بکمک عناصر طبیعی بصورتی تأثیرگذار بیان کنند و تصویری واضح از جامعۀ پهلوی دوم ارائه نمایند.

کلمات کلیدی
جامعه شناسی , لوسین گلدمن , اخوان ثالث , شاملو , فروغ فرخزاد , نمادهای طبیعی.

• احمدی. بابک (1370). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز، صص 294-293.
• اخوان ثالث. مهدی (1370). زمستان. چاپ یازدهم. تهران: مروارید.
• ........................... (1375). از این اوستا. چاپ دهم. تهران: مروارید.
• ........................... (1385). ارغنون. تهران: زمستان.
• ........................... (1386). صدای حیرت بیدار. تهران: مروارید.
• ........................... (1387). تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم. تهران: زمستان.
• ........................... (1389). آخر شاهنامه. چاپ بیست و دوم. تهران: زمستان.
• براهنی. رضا (1371). طلا در مس (سه جلدی). تهران: ناشر نویسنده، صص 1602- 863.
• پاینده. حسین (1395). جایگاه جامعه شناسی ادبیّات در نقد ادبی معاصر. تهران: نیلوفر، ص 98.
• پورنامداریان. تقی و همکاران (1391). «بررسی و تأویل چند نماد در شعر معاصر. ادبیّات پارسی معاصر». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. سال دوم. شمارۀ اول. صص 25 ـ 48.
• پور نامداریان . تقی (1381). سفر در مه. ویراست جدید. تهران: نگاه، ص 46.
• ........................ (1375). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی، ص 58-57.
• پورعظیمی. سعید (1399). بر بام بلند هم چراغی. تهران: نشر نو، ص357
• پیرنیا. حسن (1389). تاریخ ایران. چاپ سوم. تهران: اختران، ص 953.
• تایوغ. علیرضا و همکاران (1402). «بررسی سبک فکری شعر حمید مصدق با تکیه بر جامعه شناسی لوسین گلدمن». نشریه علمی سیک‌شناسی نظم و نثر فارسی. دورۀ 16. پیاپی17. صص 120 ـ 139.
• راکعی. فاطمه (1402). «بررسی زمینه های جامعه شناختی شعر شهریار بر اساس نظریّه لوسین گلدمن». فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات. پیاپی 70. دورۀ 19. شمارۀ 1. صص 273 ـ 305.
• رخشنده نیا. سیده اکرم و نعمتی. معصومه (1393). «تحلیل مقایسه ای اشعار نازک الملائکه و فروغ فرخزاد از منظر نقد اجتماعی». پژوهشنامه زنان. سال 5. شمارۀ 1. صص 41 ـ 58.
• روزبه. محمدرضا (1383). شرح، تحلیل و تفسیر شعر نو فارسی. تهران: حروفیه، ص 110.
• زرقانی. سید مهدی (1383). چشم انداز شعر معاصر ایران. تهران: ثالث، ص370.
• ....................... (1388). تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی. تهران: سخن، ص 88.
• ستاری. جلال (1366). رمز و مثل در روانکاوی. تهران: توس، ص 497.
• سید حسینی. رضا (1376). مکتبهای ادبی. تهران: نگاه، ص 538.
• شاملو احمد (1382). مجموعه آثار. دفتر یکم. (شعرها). چاپ هجدهم. تهران: نگاه.
• شفیعی کدکنی. محمدرضا (1383). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. چاپ پنجم. تهران: سخن، ص 70.
• شمیسا. سیروس (1372). نگاهی به فروغ. تهران: انتشارات مروارید، صص 135-136-20.
• شمیسا. سیروس و حسین‌پور. علی (1380). «جریان سمبولیسم اجتماعی در شعر معاصر ایران». نشریه مدرس علوم انسانی. دورۀ 5. شمارۀ 3. پیاپی 20. صص 27 ـ 42.
• عباسی. جلال (1388). فرهنگ شعر شاملو (واژه ها‌، کنایه ها، استعاره ها، نمادها). تهران: آگاه، ص 389.
• فرخزاد. فروغ (1401). مجموعه اشعار. چاپ هفتم. تهران: مروارید.
• قراگزلو. محمد (1382). چنین گفت بامداد خسته. تهران: آزادمهر، ص 96.
• کاپلستون. فردریک (1368). تاریخ فلسفۀ یونان و روم. ترجمه: سید‌جلال مجتبوی. تهران: علمی فرهنگی و سروش، ص 257.
• کاخی. مرتضی (1371). صدای حیرت بیدار. تهران: زمستان، ص 230.
• گلدمن. لوسین (1371). جامعه شناسی ادبیّات (دفاع از جامعه شناسی رمان). ترجمه: محمد‌جعفر پوینده. تهران: هوش و ابتکار، ص 52.
• ................... (1376). جامعه، فرهنگ، ادبیّات. گزیده و ترجمه: محمد‌جعفر پوینده. چاپ دوم، صص67-61-255.
• .................. (1382). نقد تکوینی. ترجمه: محمد‌تقی غیاثی. تهران: نگاه، صص90-114.
• مختاری. محمد (1372). انسان در شعر معاصر. تهران: توس، ص 13.
• مصطفایی. سورن و عالی‌زاد. اسماعیل (1399). «رابطۀ انسان و طبیعت در اندیشه و شعر معاصر: مطالعۀ تطبیقی ـ جامعه شناختی شعر سهراب سپهری و مهدی اخوان ثالث». مجلۀ جامعه شناسی ایران. دورۀ بیست و یکم. شمارۀ 1. صص 95 ـ 121.
• موسوی. حافظ (1397). آنتولوژی شعر اجتماعی ایران. تهران: ورا، ص 31.
• میراحمدی. حلیمه و تجلّی اردکانی. اطهر (1396). «تحلیل گفتمان اوصاف طبیعت و احوال اجتماع در اشعار مهدی اخوان ثالث بر اساس رویکرد ون دایک». فصلنامۀ پژوهشهای ادبی. سال 14. شمارۀ 57. صص 22 ـ 62.